W magazynie kolekcji dawnych militariów naszego Muzeum obok wielu nietuzinkowych zabytków znajdują się również te o proweniencji dalekowschodniej. Pokazywane są rzadko i tylko wtedy, gdy wypożyczane są na wystawy czasowe. Prezentujemy zatem wyjątkową broń białą, czyli puginał japoński zwany tanto (numer inwentarzowy MOG/V/2/34), datowany na koniec XIX wieku. Obiekt został wpisany do zbiorów muzealnych 16 czerwca w 1983 roku jako dar osoby prywatnej z Gorzowa. Do muzealnego magazynu został przekazany w 1956 roku. Wymiary puginału: długość całkowita wraz z pochwą 78 cm, długość całkowita głowni 40 cm, obwód maksymalny 12 cm.
Każdy doskonale wie, że podstawową bronią samuraja używaną od VII wieku naszej ery był legendarny japoński miecz zwany katana. Zakrzywiona jednosieczna głownia upodabnia tę broń do znanej wszystkim szabli. Katana będąca majstersztykiem techniki metalurgicznej, o głowni osiągającej długość do 75 cm, stała się synonimem dumy i honoru japońskiego szlachcica, co przekładało się na jego dewizę „Katana wa bushi no tamashi” (Miecz jest duszą samuraja). Wraz z kataną w skład garnituru broni osobistej zwanego daisho, noszonego razem w zestawie po lewej stronie pasa wojownika, wchodził mniejszy miecz, czyli wakizashi o głowni długiej na około 45 cm. Ponadto największym mieczem bojowym był tachi o kolosalnych rozmiarach, osiągających aż 180 cm długości. Samuraj przewiązywał go na plecach po skosie przez lewe ramię. Z czasem, od połowy XIX wieku ten gigantyczny miecz stał się bronią wyłącznie ceremonialną.
Tanto był używany przez samurajów jako odmiana sztyletu lub puginału (z łacińskiego pugio, czyli mniejszy miecz) o głowni lekko zakrzywionej, rzadziej prostej i obosiecznej, o długości najczęściej od 26 do 30 cm. Czasem używano go w zastępstwie wakizashi, ale tylko wówczas gdy ten ostatni był noszony bez katany. Puginał podwiązywano wtedy na sznurkach wyłącznie po prawej stronie pasa. Tanto skrywano najczęściej pod połaciami szerokich spodni zwanych hakama i pod fałdami kimona. W taki sam sposób nosili tę broń urzędnicy państwowi, bogaci kupcy i japońskie arystokratki. Odmianą tanto, ale z gardą (zwaną tsuba, ale nie tak ozdobną jak w katanie) wystającą nieznacznie poza profil górnej krawędzi pochwy (saya) był puginał zwany hamidashi o głowni jednosiecznej. Ta odmiana tanto prezentowana jest właśnie przez nasz muzealny egzemplarz. W dziejach japońskiej broni siecznej istniały jeszcze trzy pomniejsze sztylety, które można zakwalifikować jako odmiany tanto. Jest to sztylet aikuchi (bez tsuby) o długości całkowitej 22 do nawet 35 cm oraz sztylet yoroi doshi, długi na około 18 cm i służący na polu walki do przebijania zbroi przeciwnika. Osobliwą odmianą tanto był kwaiken mierzący 14 cm długości, którego używały kobiety, również do popełnienia rytualnego samobójstwa poprzez przecięcie tętnicy po lewej stronie szyi. Z kolei samurajowie tradycyjnie używali tanto podczas ceremonii seppuku. To rytualne samobójstwo dyktowane było świętym kodeksem zasad etycznych zwanym bushido. W przypadku konieczności oczyszczenia z win i uratowania honoru, bushi (wojownik) rozcinał swój brzuch, w którym wedle japońskich wierzeń znajduje się dusza. Akt ten uwalniał samuraja od wiecznej hańby i potępienia.
Tanto wytwarzano w sposób zbliżony do produkcji katany. Mozolny proces skuwania warstw żelaza do 10 razy dla średnio twardego trzonu i 15 do 20 razy dla bardzo twardego ostrza był podobny do wykuwania głowni katany, przeznaczonej przede wszystkim do cięcia. Zastosowanie twardego ostrza przy miękkim żelazie pozostałej części głowni wyróżniało japońską broń sieczną od wszystkich innych na świecie. Warto zaznaczyć, że wiedzę dotyczącą wykuwania takich głowni przekazał potomnym japoński historyk Arai Hakuseki w fundamentalnym dziele o dawnym miecznictwie pt. „Honcho Gunkiko” (1735). Jak zaznacza Zdzisław Żygulski jun. (s. 163) noszone na rapciach z taśmy lub sznurze zakończonym dekoracyjnym chwostem wymienione cztery zasadnicze gatunki broni siecznej „ miały też sporo cech wspólnych, tak zbliżających je do siebie, że laik ma zwykle trudności z odróżnieniem tachi od katany i wakizashi od tanto”. Podobnie wspólne jest dla tych typów broni tworzywo, z którego wykonywano rękojeść (tsuka) i pochwę (saya). Najczęściej wykorzystywano drewno, lakę, kość słoniową lub rybią skórę (tzw. jaszczur). Puginał tanto pochodzący z naszych zbiorów ma kościany okład drewnianej rękojeści i pochwy. Ozdobiono go płytkimi zaczernionymi nacięciami, które tworzą ekspresyjną, ostrą kreskę przedstawień figuralnych. Sylwetki samurajów odnoszące się do przeznaczenia broni, rozmieszczone są segmentowo i zostały wydzielone prostymi motywami floralnymi. Zbudowano w ten sposób autonomiczne scenki rodzajowe, które doskonale oddają poetykę dalekowschodnich przypowieści bushido.
Tekst: Jan Zalewski
Literatura:
Kanzan Sato, The Japanese Sword, Kodansha International, 1983.
Zdzisław Żygulski jun., Broń wschodnia, Warszawa 1983.