Po epoce napoleońskiej i ustaleniu nowego europejskiego porządku przez Kongres Wiedeński nadszedł okres stabilności, spokoju, wygody i spędzania czasu w zaciszu domowym. W latach 1815-1848 nastąpiły dominacja i rozkwit klasy średniej, która odwróciła się od stylu arystokracji i zaczęła optować spokój, wygodę i pielęgnować życie rodzinne. To nowe zjawisko kulturowe nie miało charakteru całościowego i objęło głównie rzemiosło artystyczne. Porzucono również poprzedni styl (empire) ubierania na rzecz mody antykizującej. Był to nowy styl życia rodzinnego, a epokę sztuki mieszczańskiej określono „biedermeier” od nazwiska postaci z powiastki o poczciwym, sentymentalnym mieszczuchu, zadowolonym z siebie i upodobania do ładu i spokojnego życia.
Prezentowany przedmiot z naszych zbiorów stanowi niezwykłą, kolejną odsłonę cyklu „Skarby gorzowskiego Muzeum”. Tematem artykułu jest dwustronna forma piernikowa z wizerunkiem mężczyzny w ubiorze z czasów biedermeieru oraz rekwizytem w postaci fajki. Tworzywem do wykonania formy jest nieżywiczne drewno o najlepszych właściwościach, być może owocowe (gruszy lub jabłoni), cięte ręcznie wzdłuż słoi. Forma piernikowa, z dwustronnie wykonanymi, wklęsłymi reliefami, powstała w prowincjonalnym, nieokreślonym, niemieckim warsztacie piernikarskim, prawdopodobnie z początku lat czterdziestych XIX wieku. Wymiary klocka: 27,1 x 11,7 x 5,2 cm. Do zbiorów muzealnych zabytek został przekazany w 1951 roku, a poddany konserwacji w 1973 roku (numer inwentarzowy MOG/II/1/144).
Przyglądając się z bliska drewnianemu klockowi, musimy uświadomić sobie, w jakich okolicznościach został stworzony na potrzeby danej piekarni. Piernik dawniej stanowił produkt luksusowy, dla osób zamożnych, a dopiero przemiany społeczne w XIX wieku spowodowały, że ten rodzaj wypieku, po zmianie receptury, stał się towarem popularnym.
Anonimowy artysta rzemieślnik posługując się przekazem graficznym z ówczesnego żurnala, starał się rzetelnie wyrzeźbić w sposób negatywowy sylwetkę młodego mężczyzny w ubiorze z drugiej połowy lat trzydziestych XIX wieku.
W odpowiedzi na zapotrzebowanie ówczesnego rynku i gustu odbiorców snycerz dla swojego piernika wybrał z epoki mieszczańskiej postać eleganta w surducie i ukazał w pozycji stojącej en face, a pośrodku jego stóp umieścił stylizowany tulipan i po jego obu stronach gałązki kwiatowe wyrastające na pasowym ornamencie, składającym się z motywu liści – imitującym zieleń (podłoże). Przedstawiony został zgodnie z ówczesną modą męską, która – tak jak kobieca – również w tych latach ewoluowała i była zróżnicowana. Włosy ma sczesane do tyłu, a bokobrody zachodzą na policzki. Posługując się wzorcem, snycerz wielką wagę przywiązał do oddania szczegółów ubioru, zachowując przy tym proporcje sylwetki męskiej. Co ciekawe nadał postaci spadziste ramiona, zbliżone do kobiecych. Okres ten dał w modzie mocno wciętą talię i poszerzone biodra przez odpowiednio skrojone poły surduta. Pod surdutem krótka kamizelka, zapinana na dwa rzędy guzików. Koszula zdobiona wąskimi zakładkami, z fularem. Spodnie w modnym fasonie, długie i wąskie, jaśniejsze od surduta i do tego w kratę. Nogawki spodni zachodzące na skórzane trzewiki na niskim obcasie. Charakterystycznym elementem stroju eleganckiego mężczyzny jest cylinder na głowie, a dopełnieniem całości obowiązkowo cienka laseczka, trzymana w prawej dłoni. W ubiorze w czasach biedermeieru starano się przestrzegać ustalonych reguł. Była to klasyczna elegancja, również podkreślająca pewien indywidualizm. Doskonale ilustruje to forma piernikowa, będąca małym dziełem sztuki snycerskiej. Jest jednak pewna niewiadoma, związana z realizacją sylwetki męskiej. Czy w fazie projektowania przestrzeni rzeźbiarskiej snycerz zmienił decyzję i zamiast sylwetki kobiecej w szerokiej spódnicy, po której pozostał zarys, wyrzeźbił postać dżentelmena? Odwrocie tej formy zawiera wyobrażenie fajki – męskiego atrybutu być może wyżej opisanego elegancika. Palenie było popularne i należało do upodobań wielu mężczyzn biedermeieru. Negatyw fajki o krótszym cybuchu został ukazany pośrodku przestrzeni rzeźbiarskiej, wzdłuż osi klocka. Podziwiać możemy formę fajki, jak i uproszczony ornament roślinny oraz geometryczny na jego cybuchu, a także wysokiej główce z reliefowym motywem serca w wieńcu liściastym, zamykanej pokrywką.
Tekst: Janusz Michalski
Fotografie:
1. Forma piernikowa dwustronna z reliefem (A), Niemcy, około 1840 r.; fot. L. Dominik
2. Forma piernikowa dwustronna z reliefem (B), Niemcy, około 1840 r.; fot. L. Dominik
3. Żurnalowa propozycja mody męskiej z 5 września 1836 r., rycina ręcznie kolorowana, według źródła: Gallica BnF – Bibliothèque nationale de France, domena publiczna
